Katılım Finans nedir?
İslam'ın ekonomik ve finansal faaliyetlere ilişkin en önemli sacayaklarından bir tanesi faizsizlik prensibidir. Bu sebeple Türkiye'de katılım finans sistemi uzun yıllar boyunca faizsiz finans olarak isimlendirilmiştir. Öte yandan, İslam'ın ekonomik ve finansal faaliyetlere ilişkin olarak garar yasağı, dinen yasaklanmış alanlarda faaliyet göstermeme, kumar yasağı gibi başka sacayakları da bulunmaktadır. Faizsizlik gerek şart olmakla birlikte yeter şart değildir. Dolayısıyla, faizsiz olmakla birlikte katılım finans kapsamında yer almayan finansal ürünler, hizmetler veya işlemler de bulunmaktadır. Bu çerçevede, faizsiz finans kavramının kısıtlayıcı bir ifade olduğu değerlendirilmektedir.
Ayrıca, faizsiz finans ifadesinin toplum nezdinde getiri sağlamayan bir finansal yapı algısına yol açtığı gözlenmektedir. Gerçekte ise reel sektör odaklı ve risk paylaşımına dayalı bir katılım finans sisteminin konvansiyonel finans sisteminin sunacağı faiz getirilerinin çok üzerinde getiri oranı sunma potansiyeli bulunmaktadır. Bu çerçevede, faizsiz finans kavramı yerine katılım finans kavramının kullanılmasının, faizsiz finansa ilişkin olumlu algının artması ve müşteri potansiyelinin gelişmesine katkıda bulunacağı düşünülmektedir. Bu çerçevede, Katılım Finans Strateji Belgesinde de ifade edildiği üzere faizsiz finans kavramı yerine, daha kapsayıcı ve geniş bir kavram olarak, “katılım finans” kavramı kullanılmalıdır.
Katılım finans, katılım finans esaslarına göre faaliyet gösteren tüm sektörleri ve bu sektörler tarafından sunulan ürün, hizmet ve faaliyetleri kapsayan çatı bir kavramı ifade etmektedir. Katılım finans esasları ve gaye odaklı ilkeler çerçevesinde katılım finans, katılım finans esaslarına uygun olarak çalışan; gaye odaklı ilkeleri önceleyen ürün, hizmet, faaliyet ve kuruluşları kapsayan finansal sistemdir.
Katılım Finans Esasları
Katılım finans sisteminin anayasası olarak da değerlendirilebilecek katılım finans esasları, kurum, kuruluş, ürün, hizmet ve diğer faaliyetlerin katılım finans sisteminde yer alıp almayacağını belirleyen temel esaslardır. Katılım finans esaslarının temelini İslam hukuku/fıkıh oluşturmaktadır. Ekonomik ve finansal konulara ilişkin olarak İslam hukukunda temel kural, ibadet gibi diğer alanlardan farklı olarak, yasak ve kısıtların belirlenerek bunların dışındaki konularda taraflara serbestlik tanınması şeklindedir. Katılım finans esasları da katılım finansa ilişkin yasak ve kısıtları belirleyerek katılım finans sisteminin sınırlarını çizmeyi amaçlamaktadır.
İslam hukukunda ekonomik ve finansal konulara ilişkin çeşitli yasakların ve kısıtların ictihadî olan ve ictihadî olmayan boyutları bulunmaktadır. Örneğin, faiz yasağı ictihadî olmayan bir konu olup kesin olarak yasaklanmıştır. Öte yandan, çeşitli finansal sözleşmelerde faizin mahiyeti ve varlığı ictihadî bir konudur. Ayrıca, söz konusu yasak ve kısıtların tanımlanması ve kavramsal özellikleri de fıkhî yorumlar kapsamında farklılık arz edebilmektedir. Dolayısıyla, söz konusu esasların detaylarının ve çerçevesinin bu alanda uzman kişi veya kurumlar (örneğin, merkezi bir danışma kurulu) tarafından belirlenmesi gerekmektedir.
Dünyada ve Türkiye'de genel olarak kabul edilen ve katılım finans esasları olarak değerlendirilebilecek temel ilke ve prensipler aşağıda bilgi amaçlı olarak kısaca verilmektedir:
- Faizsizlik
- Garar ve cehaletin olmaması
- Kumarın olmaması
- Riske ve sorumluluğa dayalı kazanç
- Yasaklanmış faaliyetler
Gaye Odaklı İlkeler
Katılım finans esasları, temel olarak, katılım finans sistemine ilişkin hukuki sınırları çizmektedir. Katılım Finans Strateji Belgesinde, katılım finans esaslarını tamamlayıcı ve destekleyici mahiyette “gaye odaklı ilkeler” olarak isimlendirilen genel bir çerçeve de önerilmektedir.
Katılım finans esasları katılım finansın hukuki tarafına, gaye odaklı ilkeler ise katılım finans faaliyetlerinin etki ve sonuçları üzerine odaklanmaktadır. Gaye odaklı ilkeler, katılım finans esaslarının etkin biçimde uygulanmasını desteklemekte ve paydaşlar ile toplumun çeşitli iktisadi, sosyal ve insani ideallere ulaşmasını kolaylaştırmaktadır. Örneğin risk-paylaşımı katılım finans esasları arasında yer almamakla birlikte, gaye odaklı ilkeler arasında olduğu düşünülmektedir. Bunun temel nedeni de risk paylaşımına dayalı bir finansal sistemin adil, sürdürülebilir ve güçlü bir ekonomik büyümeyi daha fazla destekliyor olmasıdır.
Gaye odaklı ilkelerin katılım finans uygulamalarına ilişkin, bunlarla sınırlı kalmamakla birlikte, aşağıdaki boyutları içermesi amaçlanmaktadır:
- Fıkhî açıdan zarurete dayalı olarak izin verilen uygulamaların mümkün olduğunca azaltılması ve bu uygulamaların yerine alternatiflerin geliştirilmesi,
- Yeni finansal ürünlerin geliştirilmesinde toplum, ekonomi ve çevre üzerindeki etkilerin de göz önünde bulundurulması,
- Katılım finans uygulamalarının reel ekonomiyi doğrudan destekleyici ve pozitif sosyal etki oluşturacak şekilde yürütülmesi,
- Yapısı itibarıyla fiktif ürün, hizmet ve faaliyetlerin azaltılması veya engellenmesi,
- Değer üretimini destekleyen ürün, hizmet ve faaliyetlere ağırlık verilmesi,
- Katılım finans uygulamalarında iktisadi içeriğin ve hukuki formun uyumlaştırılması.
Katılım finans esasları, katılım finans sistemini tanımlayıcı ve bu sistemin sınırlarını çizen ilke ve kuralları belirlemektedir. Gaye odaklı ilkeler ise katılım finans esaslarına uygun ürün, hizmet ve faaliyetlerin pozitif toplumsal, iktisadi ve sosyal etkilerini artırmayı amaçlamaktadır. Bu çerçevede, katılım finansa ilişkin stratejilerin, mevzuatın, uygulamaların ve fikhi kararların oluşturulmasında gaye odaklı ilkelerin de göz önünde bulundurulmasının önemli olduğu düşünülmektedir.
Katılım Finansın Kapsamı
Katılım finans sistemi, dört temel sektörden (katılım finansman kuruluşları, katılım sermaye piyasaları, katılım sigortacılığı, katılım sosyal finans) ve her sektör altında yer alan piyasalar, kurumlar ve kuruluşlardan oluşmaktadır.
Katılım Finans Sektörleri
* Katılım finans esaslarına göre çalışan
** Katılım Finans Strateji Belgesinde mevcut "katılım bankası" isminin "katılım finans kurumu" olarak değiştirilmesi önerilmektedir
Katılım finans sistemini oluşturan sektörler ile alt başlıkları aşağıdaki gibi tanımlanmaktadır:
Katılım Finansman Kuruluşları (KFNK):
- Katılım finans kurumları,
- Katılım esaslı kalkınma ve yatırım bankaları,
- Katılım esaslı tasarruf finansman şirketleri,
Katılım Sermaye Piyasaları (KSP):
- Kira sertifikası piyasası,
- Katılım esaslı para ve döviz piyasaları,
- Katılım esaslı borsa ve pay senetleri piyasası, 
- Katılım esaslı yatırım fonları,
- Katılım esaslı melek yatırımcılık,
- Katılım esaslı girişim ve risk sermayesi,
- Katılım esaslı kitle fonlaması, P2P vs.,
Katılım Sigortacılığı (KSG):
- Katılım sigortası şirketleri,
- Katılım reasürans şirketleri,
- Katılım esaslı bireysel emeklilik sistemi,
- Katılım esaslı otomatik katılım sistemi.
Katılım Sosyal Finans (KSF):
- Vakıflar (katılım finans esaslarına göre faaliyet gösteren),
- Zekât,
- Karz-ı hasen,
- Katılım esaslı mikrofinans.
